homepage
portfolio
rood natuurkrijt/ red chalk
curriculum
kalligrafie/ calligraphy
Prenten_Prints/ Prenten_Prints
bibliotheek/ library
schilderskisten/ artists paint boxes
sitemap
Zoeken binnen website

HOMEPAGE
portfolio
rood krijt/ red chalk
curriculum
kalligrafie
Prenten_Prints/ Prenten_Prints
bibliotheek/ library

Deze pagina wordt bijgehouden sinds november 2010.
Pagina laatst bijgewerkt:
26 januari 2018
(Copyright© 2018 Jaap den Hollander)

logo Kleurenoverzicht zoals gebruikt door Edward Norgate
in zijn "Miniatura or the Art of Limning"
(1627-28, herzien in 1648) 

Translation into English of this page by Google
(If the translation into English of this page is not completed then go back to the Dutch page and click the translation link again.)
Reconstructie van pocketbox van Edward Norgate
Reconstructie, op ware grootte, van de Pocketbox (het zakdoosje) zoals door Edward Norgate beschreven in zijn "Miniatura or the Art of Limning".

Met vragen over of aanvullingen op de informatie op deze pagina kunt u contact opnemen met de auteur per email: -


Edward Norgate (1580/81-1650)
Reconstructie van de pocket box van Edward Norgate

Reconstructie van pocketbox van Edward Norgate    pocketbox Norgate, bovenaanzicht    pocketbox_norgate, zijaanzicht
Bijgaande afbeeldingen tonen een reconstructie van het zakdoosje zoals door Edward Norgate beschreven in zijn "Miniatura or the Art of Limning".
De (buiten)afmetingen zijn overeenkomstig het origineel 6 x 3 x 2 inch.  De scharniertjes van de deksel en  het slotje voor de deksel (dat zijdelings opengaat om de deksel vrij te laten) zijn een eigen  toevoeging. Halverwege steekt een stukje metaaldraad omhoog. Op dit stukje metaaldraad zitten korte, verlopende, stukjes hout gestoken. Deze stukjes hout zijn
hiertoe halverwege doorboord. De houtjes dienen  om de aanschuifpenseeltjes (schachten van ganzenveren met daarin haarbundels of een houtsnipveertje) te bevestigen tijdens het vervoer. De penseelpunten kunnen op deze wijze niet beschadigen. Het uitgeklapte deksel dient als werkblad. Om het deksel is dun groen lint gewikkeld dat aan de binnenzijde van het deksel dient om een perkamenten kaart (formaat speelkaart) tussen te schuiven. Op deze kaart kan worden geschilderd. In het kistje kunnen tevens (mossel)schelpen worden opgeborgen die als napjes dienen voor verschillende pigmenten en kleurstoffen. Deze pigmenten en kleurstoffen zijn tevoren met aquarelvloeistof of arabische gom vermengd. De mosselschelpen worden per laag op hun plaats gehouden door stukjes doek die de binnenmaat van het kistje hebben.  Een iets grotere witte schelp kan als palet dienen.  Ook kunnen er langere stelen in het doosje worden opgeborgen om de aanschuifpenseeltjes op te steken. 

pocketbox Norgate, ander bovenaanzicht    details inhoud pockettbox Norgate
Op de foto rechts is te zien hoe de schachten op de aanschuifhoutjes zijn bevestigd, die op hun beurt op een metalen pin zijn gestoken. Links is de schacht van een ganzenveer (bij Norgate een zwanenveer) te zien, afgesloten met stopje (geheel ongeveer 6,6 cm lang).  Dit soort "buisjes" dienden voor het bewaren en doseren (door tikken met de wijsvinger of schrapen met de nagel van de wijsvinger op de schacht) van gompoeder en witte poedersuiker.  Deze middelen dienden om de pigmenten/ kleurstoffen samen met wat helder water te binden. De aangemaakte verf werd, ingedroogd, in mosselschelpen bewaard (vgl. de later ontwikkelde aquarelverfblokjes). Tevens zijn onderaan een drietal blankhouten penseelhouders te zien waarop de penseelschachten konden worden geplaatst. Desgewenst kan er ook met de penselen op de aanschuifhoutjes worden gewerkt.


Waterverfkleuren zoals beschreven door Norgate in 1627
Verfkistje met de aquarelverfkleuren zoals die door Norgate zijn beschreven in 1627. 
Dit kistje toont een interpretatie van aquarelverfkleuren zoals die later,  in de 18e eeuw,  in kistjes kunnen worden aangetroffen.
Alle kleurblokjes, incl. de kleurproefjes (washes zie hieronder), zijn vervaardigd op basis van de destijds, in 1627, in gebruik zijnde grondstoffen.
Sommige pigmenten zijn zeer giftig. Vandaar dat oude aquarelverfkistjes meestal een slotje bezitten.

N.B. In de tijd van Norgate werden er, voorzover mij bekend, nog geen blokjes aquarelverf gemaakt.
Wel werden met gom aangemaakte hoeveelheden pigment, na indroging als aquarelverf bewaard in napjes (mosselschelpen en andere soorten schelpen).
Pigmentpoeder werd in papieren envelopjes bewaard.  Zie voor meer informatie de webpagina over tekenen en schilderen in de 17e eeuw. (Bloemaert), elders op deze website.
De eerste commerciële
aquarelverfblokjes werden door de Engelsen William enThomas Reeves gemaakt in 1782 (advertentie in de Morning Herald of December 31st., 1782).

Andere titels van publicaties in relatie tot de vroegste aquarelverfblokjes:

- 1676: first published as "The Art of Painting". 1701 (third edition) and 1705 (fourth edition) John Smith C M :  (CM=ColourMan?) The art of painting in Oil wherein is included etc etc........ To which is added,  The whole Art and Mystery of Colouring Maps, and other Prints, with Water Colours (Chapt. XXI)
- The Art of drawing and painting in water-colours, by J. Smith ; London, 1730
- Boyle, Robert, The art of drawing and painting in water-colours : whereby a stranger to those arts may be immediately render'd capable of delineating any view or prospect with the utmost exactness ... With instructions for making transparent colours of every sort; partly from some curious personages in Holland, France, and Italy; but chiefly from a manuscript of the great Mr. Boyle ..., 1732
- The art of'drawing and painting in water colours; wherein the principles of drawing are laid down after a natural and easy manner. 7th edit. London, 1763—-1791.



Washes of paints as used by Edward Norgate
Monsters van waterverven die o.a. bij het schilderen van miniaturen in de 17e eeuw in Engeland werden gebruikt  (Washes of 17th century Water Colours as described by Edward Norgate) . Klik op afbeelding voor groter formaat.
Op bovenstaande kleurenkaart zijn kleurmonsters (litmus=lakmoesblauw dient nog te worden toegevoegd) te zien van pigmenten/ kleurstoffen zoals die in het boek van Edward Norgate worden beschreven. Tevens zijn een drietal velletjes perkament van 3 1/2 x 2 1/2 inch (ongeveer 9 x 6,5 cm. vgl. speelkaartformaat) afgebeeld. Op deze velletjes werden vroeger (na preparatie) miniatuurportretten geschilderd.

Alle proefjes zijn zoveel mogelijk met zelfbereide verf// kleurstof uitgevoerd door Jaap den Hollander
.



In "Miniatura or the Art of Limning" (1627-28, herzien in 1648) van Edward Norgate (1580/81-1650) staan de volgende kleuren vermeld :

Blacke:   Cheristone black, Ivory, Lampblack
Blew:   Blue Bise, Indico, Smalt, Ultramarine, Litmus
Browne:  Earth of Cologne, Seacole, Spaltam,  Umber, Brown Oker
Greene:  Verditer, Bleu Verditer, Green Bise, Pink, Sap Green, Cedar Greene, Verdi Terra
Red:  Indian Lake, Red Lead, Vermilion, Red Oker
White:  Ceruse, White Lead
Yellow:  Masticot, Yellow Oker, English Oker, Bury Oker.
(de in grijs aangegeven vermeldingen zijn facultatief)


Zwarte pigmenten/ kleurstoffen:   

azuriet: blauw met sporen groen   azuriet: blauw met groen   azuriet: blauw met inwendig groen
Drie aanzichten van hetzelfde stuk azuriet. Uitwendig blauw en voor een deel lichtgroen. Rechts: twee delen na breuk. Het binnenste van beide delen is lichtgroen.
Door voorzichtig vergaren van de afgebroken afzonderlijke kleurbrokjes zijn twee kleuren pigment verkregen.
Door levigatie en decantatie is ook een aantal tussentinten verkregen. Dit is wat over is van de steen na de hiernavolgende verwerking tot pigment.


Levigatie en decantatie

bereiding van azuriet en levigatie   azuriet diverse gradaties blauw en blauw-groenen
Links: benodigdheden voor het malen en spoelen van azuriet pigment. Middenvoor onderaan ligt een stuk azuriet in minerale vorm (ruwe poreuze steen met blauwe en groene delen, de blauwe delen zijn gebruikt).
De azuriet is soms op poreuze kalk neergeslagen waardoor de kleuren wat minder helder zijn. Het azurietgruis wordt, aangelengd met water, gemalen in een porseleinen vijzel met loper.
In een porseleinen vijzel (rechts) worden de zich in water bevindende pigmentdeeltjes fijngewreven. De glazen schaaltjes zijn in gebruik zijn bij het decanteren (scheiden/ afgieten van vloeistof met achterblijven van de zwaarste pigmentdeeltjes). In de vloeistof zweven de lichtere deeltjes, soms door extra opwoelen, mogelijk gemaakt. Het proces van "levigatie (eng.= levigation)" en decantatie dient een aantal keren te worden herhaald. Steeds wordt een nieuwe hoeveelheid schoon water aan het bezinksel in de vijzel toegevoegd en wordt er weer opnieuw gemalen. Het zwaarste residu dat uiteindelijke in de vijzel achterblijft, wordt tenslotte tot pigment gewreven op een glazen plaat met een glazen loper. Op deze wijze ontstaan verschillende neerslagen/residuën met kleurschakeringen van lichtgroen, groenig blauw tot intens donkerblauw (laatste residu). De donkerste blauwe pigmentdeeltjes, met het hoogste gewicht, bezinken het eerst en blijven het langst in de vijzel. De lichtste, meestal groene, pigmentdeeltjes gaan het eerst zweven. Elke gedecanteerde oplossing wordt opgevangen in een afzonderlijk glazen schaaltje. Na bezinking wordt het overtollige water afgegoten. De achterblijvende massa wordt per schaaltje uitgegoten op een bord en daarop gedroogd. Het kleurverschil van het intense blauwe pigment in het platte plastic bakje op beide foto's komt door de lichtval. Het betreft hetzelfde bakje blauwe azuriet in droge poedervorm. Rechts: Opslag in kleine flesjes van droog pigmentpoeder per kleur bewaard voor later gebruik: v.l.n.r. lichtblauw, blauwgrijs, blauwgroen (2x) en lichtgroen
azurietpoeder.  Vroeger werden dergelijke kleurschakeringen met wat toegevoegde gom als aquarelverf bewaard in afzonderlijke mosselschelpen.

blauw azurietpigment malen in vijzel met halfvolle kwark-oplossing   blauw azurietpigment malen in vijzel met halfvolle kwark-oplossing: eerste residu   blauw azurietpigment malen in vijzel met halfvolle kwark-oplossing: resultaat na 1e keer  
blauw azurietpigment malen in vijzel met halfvolle kwark-oplossing: resultaat na 1e keer  blauw azurietpigment malen in vijzel met halfvolle kwark-oplossing: resultaat op bord   azurietpigment vermengd met gomwater
Bovenstaande fotoreeks laat zien hoe azurietblauw gewreven, gelevigeerd en gedecanteerd kan worden met behulp van een geringe hoeveelheid halfvolle kwark in een waterige oplossing.
V.l.n.r.:  a. Een glas met wat kwark en een porseleinen vijzel met een eerder - in alleen water gemalen - hoeveelheid nogal lichtblauw azurietpoeder dat zich nu in een kwarkoplossing bevindt. b. Het afgieten van de kwarkhoudende vloeistof die zich boven het blauwe pigment bevindt na fijnwrijven in de vijzel. c. Het residue in de vijzel na hernieuwd afgieten. d. Het uiteindelijke residu na een tweede sessie van wrijven met een nieuwe kwarkoplossing in de vijzel. e. Het donkere blauwe azuriet op een bord uitgegoten om te drogen. De rechter foto is wat meer in de schaduw genomen waardoor het blauw er wat donkerder uitziet dan in het volle zonlicht, in de vijzel.
De niet-donkerblauwe deeltjes drijven/ zweven in de waterige kwarkoplossing en zijn niet, zoals bij gewoon fijn wrijven van azuriet met water in de vijzel, in de blauwe massa opgesloten. De niet-donkerblauwe deeltjes hechten zich aan de kwark/ caseïne deeltjes en drijven boven de donkerblauwe pigmentdeeltjes. Ze zijn ook gemakkelijker af te gieten dan in een, alleen waterige, oplossing mogelijk is.
Waarschijnlijk zullen de azurietdeeltjes, naarmate er minder resten van andere stoffen aan vast zitten, ook minder gemakkelijk oxyderen en verkleuren. Resten van vervuiling en kalk trekken eerder vocht en zuren aan. Tevens vormt de caseïne na droging een soort coating om de pigmentdeeltjes die daardoor beter beschermd zijn tegen chemische inwerkingen van buitenaf.

Azurietpigment kan na vermenging met aquarelverf-vloeistof, worden bewaard in mosselschelpen. Gezien de geringe hoeveelheden zijn deze schelpen goede bewaarplaatsen. Op de drie kleurstrookjes ("washes") onderaan is te zien welke tint per bijbehorende schelp/ napje beschikbaar is.

kleurstrookjes (washes) van azuriet aquarelverf

Op het paneel (183 x 224 mm.)
, "De vlucht naar Egypte" van Joachim Patinier (1480/85-1524), uit het eerste kwart van de 16e eeuw, zijn verschillende kleuren blauw, blauwgroenen en groenen goed te onderscheiden. Het kleurperspectief aan de horizon bij Patinier (of Patinir) is vaak bereikt door gebruik van gradaties azuriet. Bij spoelen van gemalen blauw azuriet kunnen meerdere blauwe en blauwgroene tinten worden gewonnen. Op middeleeuwse panelen werd azuriet meestal aangebracht met eitempera of alleen eiwit en is, omdat het pigment daarin luchtdicht werd ingepakt, goed van kleur gebleven. Azurietblauw werd als olieverf meestal gewreven met (blanke) walnotenolie als bindmiddel. Toch levert deze olie, en zeker lijnolie, met azuriet op oude panelen verkleuringen op van blauw naar groen en van groen naar bruin. Het koper in de azurietdeeltjes verkleurt geleidelijk door oxidatie in de olie. In de 2e helft van de 17e eeuw loopt het gebruik van azuriet o.a. om die reden terug. Ook het feit dat azuriet minder beschikbaar was speelde in die tijd een rol. Azuriet-blauw was in de 13e t/m de 16e eeuw een betaalbare kleur die door veel kunstenaars gemakkelijk zelf was te wrijven en in meerdere gradaties gebruikt kon worden. Door levigatie was het ook in hele fijne pigmentdeeltjes beschikbaar en uitstekend geschikt voor lasuur- en glaceerwerk.
Het is zelfs mogelijk dat dit betrekkelijk kleine schilderij incl. de groenen en bruinen geheel is vervaardigd met pigmentkleuren die afkomstig zijn van één azurietsteen. In sommige minder zuivere azurietstenen komt naast helder blauw, gevolgd door een scala aan donkere tot lichte blauwgroenen en gelige lichtgroenen ook, op het oog, warm oranjebruin voor, dat na maling en menging met een bindmiddel een warme groenbruine tint oplevert. De steen moet dan wel zorgvuldig in afzonderlijke kleurbrokken en poeders (door schrapen) worden opgedeeld die worden gemalen en gelevigeerd. Soms dienen afzonderlijke tinten zelfs door vibratie (pigmentpoeder in droge toestand op een bord in trilling brengen door tegen de onderzijde of zijkant van het bord te kloppen) van elkaar worden gescheiden.

Bruine pigmenten:   

Groene pigmenten/ kleurstoffen:
    

          malachiet in ruwe vorm en verpulverd    malachietmaalsel met water in vijzel   malachietpoeder gewreven op glasplaat  malachietpoeder gewreven op glasplaat met aquarelvloeistof
          Na vergruizing van ruw malachiet: a. droog en b. nat malen van gruis in de vijzel, c. fijnwrijven op de glasplaat en laten drogen en d. het wrijven van droog pigmentpoeder met aquarelvloeistof voor verfblokje in aluminium kuipje.
Rode pigmenten:      
Gele pigmenten:       
Witte pigmenten:      
Zie ook:  http://nl.wikipedia.org/wiki/Tabel_van_pigmenten

Om de pigmenten te kunnen gebruiken dient natuurlijk wel een bindmiddel te worden toegevoegd (zie aquarelvloeistof - hoger op deze pagina - of kleurloze Arabische gom)
N.B. Daar waar een * is aangegeven zijn de pigmenten voor beroepskunstenaars - onder speciale voorwaarden -  te koop bij Fa. Kremer in Duitsland  (http://kremer-pigmente.de/nl)
Zie voor de overige pigmenten Verfmolen de Kat in Nederland (http://www.verfmolendekat.com/verkoopadressen/)



GambogeGamboge.  Door een bruinkleurig blokje echte Gamboge te bevochtigen met water wordt de gom op die plek geel gekleurd en kan er op papier een gele kleur worden geplaatst die niet als bruin opdroogt.  Deze kleur kan als mengkleur met meerdere kleuren worden gecombineerd. De lichtechtheid van echte Gamboge is beperkt.
 

Zelf maken van aquarelverfblokjes

Maak in een glazen jampot (450 gr.) een mengsel (aquarelverfvloeistof  of waterverfmedium) aan dat de volgende ingrediënten bevat:
- 200 ml. gedestileerd water
- 25 gr. arabische gom in poedervorm (bindmiddel)
- 1/4 tot een 1/2 eetlepel vloeibare accaciahoning (voor conservering en pasteusiteit)
- 1/4 theelepel vloeibare ossengal (om oppervlaktespanning te verbeteren)
- 1/4 theelepel natriumbenzoaat (conserveringsmiddel)
- 1/4 theelepel glycerine (gelijkmatige vochtverdeler)
- 1 druppel kruidnagelolie (geurcompensatie voor ossengal)
- 2 gr. tragantgom in poedervorm (verdikkingsmiddel)


Vul de jampot met het gedestileerde water en voeg al roerend het gompoeder in kleine hoeveelheden toe. Voeg daarna de overige ingrediënten toe en roer alles goed door elkaar. Wacht daarna een nacht en de opgeloste tragantgom is als een laag van ongeveer twee centimeter zichtbaar bovenin het mengsel. Bewaar het mengsel voor alle zekerheid, in de pot met gesloten deksel, in de koelkast.


Fabricage aquarelverf blokje Eierschaal Wit



















Het aanwrijven en modelleren van een blokje aquarelverf Chinees wit (zinkwit pigment, krijtpoeder en bindmiddel).

Het maken van een gietvorm voor een verfblokje.
Zaag met een figuurzaag een rechthoekige opening uit een plankje van ongeveer 1 cm. dik. Maak een iets hoger blokje dat, na daarop aanbrengen en omvouwen van een stukje aluminiumfolie (glimmende folie zijde tegen het blokje), precies in de opening past. De meest gladde zijde van het aluminiumfolie bevindt zich aan de binnenzijde van het kuipje (Fr.: godet, Eng.: pan) om het verfblokje na droging gemakkelijk te laten "lossen". Sla de opstaande folie kanten voorzichtig terug op het plankje, til het houten blokje op en het bakje/ kuipje is klaar om te vullen (zie plankje linksonder op foto nr. 1, houten blokje is bovenaan te zien).

Kies een pigment. Wrijf dat met wat gedestileerd water op een glazen plaat met een glazen loper tot een stevige pasta. Voor een blokje gebruikte ik maximaal 12 gr. pigmentpoeder, afhankelijk van het gekozen pigment. Wacht tot de massa is ingedroogd tot dikke pasta. Roer de aangemaakte aquarelverfvloeistof goed door elkaar en voeg daarvan enkele theelepels toe aan de pasta. Meng het geheel al wrijvend met de glazen loper door elkaar.

Vul daarna een aluminiumfolie bakje met behulp van een paletmesje met de pigmentmassa en laat het blokje geleidelijk drogen.  Denk eraan dat verfblokjes tijdens het drogen, afhankelijk van het pigment, nog behoorlijk kunnen krimpen.



Zelf maken van klassiek sapgroen pigment (niet lichtecht in vol zonlicht)

Wegedoorn tak met bessen, afkomstig van oudere boom
Pluk op een droge dag in de maand september de rijpe, blauwpaarse, bessen van de wegedoorn (Rhamnus cathartica) en verzamel deze bessen in een glazen jampot van ongeveer 450 cc.. De dikste bessen zitten aan de takken van wegedoornbomen. Kneus thuis de bessen in de jampot en giet het wegedoornbessensap (door een oude nylonkous als zeef) over in een tweede pot. Het sap heeft een geelgroen-violette kleur afkomstig van de inhoud van de bessen en de gekneusde schillen. Uit één volle jampot is ongeveer een derde hoeveelheid sap (150 cc.) door keuzing te verkrijgen. Het opgevangen sap mag geen pitten en schillen bevatten. Bewaar de afgesloten pot met sap in de koelkast en wacht een mooie warme zonnige windstille najaarsdag af.


Neem, als het zover is, enkele schone dikke glasplaten en giet het suikerachtige, plakkerige sap er op uit. Druppel wat aluinwater (50 gram aluinpoeder opgelost in 1 liter gedestileerd water) op het plakkerige sap en roer het mengsel op de glasplaat goed door elkaar met een stevig stukje glad karton van bijv. een melkpak. Door vermenging van wat aluinwater met het wegedoornbessensap krijgt het sap een lichtgroene grasachtige kleur. Het mengsel laat bij aanraking met de vingers op de huid een heldere felgele kleur achter die niet direct weggewassen kan worden met water door de reactie van aluin op de huid. Aluin fungeert als drager van de kleurstof. Gebruik geen paletmes bij het mengen want dat beinvloed door oxydatie (roestvorming) de kleur van het sapgroene vochtmengsel.

Zorg dat er een dunne film op de glasplaat zit en laat deze film in de zon drogen. Na een uur is de laag gestold/ 'droog' en kan deze met behulp van een scheermesje (geklemd in een stukje dubbelgevouwen karton) van de glasplaat worden geschraapt. Bewaar de zo verzamelde kleverige massa in een potje. De sapgroene kleurstof is nu klaar voor gebruik. Bevochtig het klontje met een aquarelpenseel en veeg wat van de opgeloste 'verf' op papier. Deze lichte groen-gele kleur wordt ook wel 'Dutch Pink' genoemd.
testvelletje 1 met licht sapgroen
Deze groen-gele transparante aquarelverf is gomachtig van karakter. Laat de inhoud van het potje geopend aan de lucht 'drogen'. Aluin dient ook om schimmelvorming tegen te gaan.

Een week later heb ik met een donkerpaarse hoeveelheid van het sap (waaraan meer aluinwater dan bij de vorige proef was toegevoegd) nog een 'droogsessie' op glasplaat gedaan. Dit paarse sap leverde, na indroging en afschrapen, een diep paarsrood kristallijn poeder op. Bij gebruik als aquarelverf leverde dit poeder na contact met water een intense donkergroene kleur op. Zie de kleurstaal hieronder. Na vermenging van het poeder met enkele druppels gedestileerd water en indrogen van het mengsel in een aluminium bakje tot een blokje bleek een streek met een vochtige penseel erover en dosering van de verf op wit papier eerst een bruine transparante kleur op te leveren die pas na oxidatie aan de lucht in helder donkergroen overging. Tevoren aanbrengen van de sapgroene verf op een wit palet/ schoteltje om de juiste kleur te bepalen is dus noodzakelijk alvorens de verf op papier aan te brengen.
testvelletje 2 met donker sapgroen

N.B. Giftigheid: Vanwege de sterk laxerende werking van het sap van de wegedoornbessen is inwendig gebruik gevaarlijk.



Doos met aardkleurpigmenten in ruwe vorm
Kistje met aardpigmenten in ruwe vorm (vlnr. :  hard hematiethoudend donker roodbruin gesteente uit de VAR (Frankrijk), steenkool uit Tsjechië, poeder van roodbruine potscherven in bewerkte vorm (torentjesrood), leisteen uit Belgische Ardennen, grijsgroene versteende rivierklei uit de l'Herault, Champagnekrijt uit Noord-Frankrijk, uitgewassen oranjerode kleislib in bladvorm uit Lot-et-Garonne (gedroogde 'terre rouge'),  hematietsteentjes uit dezelfde aarde, zeer bleke lichtgele oker uit Sicilië (vgl. Napels Geel), gele okerbrokken uit Moutiers en Puisaye, rode bolus (Fa. de Kat, Zaandam) , hematiethoudende violetbruine stenen uit Moutiers en Puisaye (vgl. dodekop).
 

Pigment molen voor het malen van kleine stukken kleurhoudende mineralen
Oude potmolen (19e/ 20e eeuw) voor handbediening. De molen stond in de maand december 2017 opgesteld in de etalage van de Firma Swaak in Utrecht.  Aan de straatzijde was een tuit zichtbaar waar olieverf uit komt die opgevangen kan worden voor verdere verwerking..
Zie bijgaande link voor meer informatie.


Pigmentenverzameling
kst met pigmenten
In deze kast wordt een pigmentenverzameling bewaard. In allerlei glazen jam- en augurkenpotten met schroefdeksel en glazen stopflessen met een brede hals worden zowel kleurstoffen en mineralen als kleimonsters, galnoten, Iers mos en roet uit de open haard e.d. bewaard. De collectie omvat naast pigmenten in poedervorm ook klei en mineralen in ruwe vorm. Die zijn in de loop van vele jaren verzameld tijdens reizen door heel Europa en dienen om zelf  krijtstiften, aquarelverf, inkt en olieverf te kunnen maken. De stopflessen zijn in de loop van een jaar of vier verzameld door losse aankopen. Vandaar de nogal wisselende formaten.


Lapis Lazuli als grondstof voor blauw pigment
Hieronder zijn enkele afbeeldingen te zien van pogingen om van lapis lazuli steentjes blauw pigmentpoeder te maken.
1e poging
Mijn eerste poging om blauw pigmentpoeder te maken door verpulvering van een stukje lapis lazuli in een wit-porseleinen vijzel.
Links poeder als resultaat van verpulvering van een stukje lapis lazuli zonder verhitting en rechts poeder als resultaat van verpulvering van een stukje lapis lazuli na één keer verhitten (gloeien) en direct daarna blussen in koud water. Per hoopje is een afzonderlijk stukje lapis lazuli gebruikt van een kwaliteit vergelijkbaar met het stukje lapis lazuli in het centrum.

2e poging
Hierboven zijn resultaten te zien van mijn tweede poging.

Van links naar rechts:
a. stukjes lapis lazuli identiek aan die zijn gebruikt voor de hierna volgende testjes,
b. flesje met grijsblauw poeder als resultaat van verpulvering van een brokje lapis lazuli zonder dat te voren in een gasvlam te verhitten,
c. en d. poeder ontstaan door verpulvering van éénmalig gegloeide (roodgloeidend gemaakt in een gasvlam) brokjes lapis lazuli.
e. en f. poeder ontstaan door verpulvering van herhaald gegloeide brokjes lapis lazuli (de toonwaarde is al wat donkerder),
g. flesje met 'kunstmatig' ultramarijn pigment.

De helder blauwe kleur van het kunstmatige ultramarijn pigment is nog niet bereikt. Toch kunnen met de beschikbare blauwe tinten wel verschillende blauwe partijen in een aquarel-, tempera- of olieverfschildering worden aangebracht.
(30 november 2009)

8 September 2011.
in de winkel van Zecchi
Afwegen en afrekenen bij Zecchi in Florence van 10 gram Afgaans Lapis Lazuli pigment 1e kwaliteit
((AZZURRO OLTREMARINO) - BLU DI LAPISLAZZULI AFGANO -extra- prima scelta)

in plastic potje (links) voor Euro 54, -- (in de winkel in 2011).
In 2016 kost deze kwaliteit in de winkel Euro 58,-- per 10 gram.


Vervolg zelf  Lapis Lazuli maken (september 2011)
stadia vervaardiging natuurlijk ultramarijn Toelichting op de voorwerpen die op bijgaande foto te zien zijn vlnr./ van boven naar beneden:

A. Twee ruwe stenen lapis lazuli en een gepolijst stuk van prima kwaliteit in kristallen glazen (zout)vaatje

B. Vuurpincet met daarin een klein stukje lapislazuli en een branderkop van een propaangastank (niet meer in de handel, er zijn echter andere prima sets voor doehetzelvers)

C. Stukjes lapis lazuli afval (niet dikker dan 1 cm) die ik heel toevallig op een weekmarkt in Nederland tegenkwam in het najaar van 2009. Naast veel 'vervuilde' stukjes waren er ook redelijk wat helder blauwe stukjes bij.  Waarschijnlijk afkomstig van een sieradenatelier.

D. Middenboven is een glazen flesje met daarin kunstmatig vervaardigd ultramarijn-pigment. Daaronder zit in het grote stopflesje 10 gram 1e kwaliteit natuurlijk ultramarijn pigmentpoeder van Afgaanse Lapis Lazuli  (aangeschaft bij Zecchi in Florence).
Verder zit in de rij flesjes daarnaast het door mij zelf gemaakte ultramarijn-pigment (in aflopende helderheid).  Helemaal rechts bevat het flesje grauw, grijsblauw poeder van een stukje verpulverde lapissteen zonder  uitgloeien.


De helderheid van de blokjes bepaalt de kleurintensiteit van het pigment.  Die kan vaak behoorlijk verschillen. Daarom bewaar ik van elk steentje het poeder apart.  Per onderdeel en oppervlak  in een schildering kan dan een bijpassende keuze worden gemaakt.
Nu ik beschik over het Lapis Lazuli-pigmentpoeder van Zecchi is het mogelijk de kleurintensiteit te ijken.  Omdat de kleur van kunstmatig ultramarijn donkerder en minder stralend is (partikelgrootte?)  weet ik nu waar ik naar dien te streven bij het zelf maken van natuurlijk ultramarijn.

N.B. 
Op een inventarislijst uit 1704, van notaris Melchior te Haarlem van goederen in het huis van Cornelis Dusart, stond ultramarijn pigment vermeld. Het zat in verschillende doosjes en briefjes (opgevouwen velletjes papier met poeder) : nr. 255  Een doos met  7 doosjes 6 briefjes ultramarijn verscheide soorten.



Literatuurverwijzingen:

Petri de Sancto Audomaro (waarschijnlijk werkzaam tussen 1050 en 1300)
Nederlandse vertaling van het Receptenboek van Petri de Sancto Audomaro:  "De Coloribus Faciendis" incl. latijnse brontekst en toelichtingen per recept, in PDF-formaat.
Een technische handleiding uit de 12e/13e eeuw voor miniatuurschilders, ikonenschilders, schilders die met tempera of olieverf op paneel (of doek) werken en schilders die muurschilderingen maken.
- Herlaad de PDF-pagina als de beginpagina van het PDF-bestand niet direkt zichtbaar is. -

Zie ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wegedoorn. 
Twee artikelen op internet over sapgroen ('Dutch Pink'), getiteld:  'When Pink was a Yellow Color'  http://www.naturalpigments.com/art-supply-education/pink-was-yellow-paint  en '17th Century Palettes: Stil de grain' http://www.naturalpigments.com/art-supply-education/historical-pigment-sil-grain

De volgende links naar "Dutch Pink" zijn door de auteur van deze pagina toegevoegd:
- Roger de Piles. Oeuvres diverses de M. de Piles. Tome troisieme. Les Elémens de Peinture pratique, 1767. Raadpleeg dit boek bij Google.
- Robert Dossie. The Handmaid to the Arts, 1785 pp. 94-96 Raadpleeg dit boek bij Google (zoekterm: dutch pink).
- Pierre François Tingry. The Painter and Varnisher’s Guide: Or, A Treatise, Both in Theory and Practice, on the Art of Making and Applying Varnishes, on the Different Kinds of Painting; and on the Method of Preparing Colours Both Simple and Compound. Printed for G. Kearsley, J. Taylor, 1804. pp. 363–367. Raadpleeg dit boek bij Google (zoekterm: dutch pink).
- George Field. Chromatography, or a Treatise on Colours and Pigments, and of their Powers in Painting, London, 1841. Raadpleeg dit boek bij Google (zoekterm: dutch pink).
- By an American Artist (Osborn, L.). Handbook of young artist's and amateurs in oil painting: A compilation of information selected from Bouvier, Merimée, De Montabert, and others. New York: Willey and Putnam. 1845. pp. 15, 52, 56, 270–271. Raadpleeg boek online (zoekterm: stil de grain).
- Josef Bersch. The Manufacture of Mineral and Lake Pigments: Containing Directions for the Manufacture of All Artificial Artists' and Painters' Colours, Enamel Colours, Soot and Metallic Pigments. Translated by Arthur Columbine Wright. London: Scott, Greenwood, 1901. pp. 348-349. Raadpleeg dit boek bij Google (zoekterm: dutch pink).
- Frederick Maire. Modern Pigments and Their Vehicles: Their Properties and Uses Considered Mainly from the Practical Side, and how to Make Tints from Them. J. Wiley & Sons, 1907. pp. 90-92. Raadpleeg dit boek online (zoekterm: dutch pink).

Catalogue: Couleurs Fines et Matériel pour la peinture a l'huile, Lefranc et Cie, Paris 1905, 247 pp., met vele zwart-wit en kleuren illustraties en omslag in kleur
Catalogue: Couleurs Fines et Matériel d'Artistes, Bourgeois Ainé, Paris 1925, 340 pp., met vele zwart-wit illustraties

Als bron over pigmenten en aquarelverf-kleurstalen heeft o.a. gediend:
J. Scott Taylor M.A., A descriptive handbook of modern water-colour pigments, Winsor & Newton, London 1887, twenty-third thousand (before or in 1931, 2 sh), One shilling books no. 43, 70 pp., 6 hand-coloured plates and a small W&N catalogue.